Hans-Georg Gadamer (1900-2002)
Beschouw een kunstwerk. Je wordt er door gegrepen. Het is alsof je een bal krijgt toegeworpen, die je eerst reflexmatig opvangt, waarna je in een spel betrokken raakt waarin je allengs meer opgaat. Wat je ondergaat, is een unieke gebeurtenis waarin jou de esthetische waarheid wordt onthuld.**
Hermeneutiek brengt de eeuwenoude kunst van het begrijpend interpreteren – ars interpretandi – in kaart. Wat gebeurt er eigenlijk als we bij kunstuitingen ‘verwijlen’? Dat Verstehen – zich verstaan met – levert een ander, veel ouder soort waarheid op dan de correspondentie-waarheid die de wetenschappen kennen. Daar is een uitspraak waar als hij met de feiten in de wereld correspondeert. Maar in de volslagen unieke, intieme gebeurtenis die de spelconfrontatie met het kunstwerk vormt, wordt een andere waarheid aan je onthuld.
Hoewel minder interessant dan het betrokken raken bij een kunstwerk, is in feite ieder gebeuren, ieder Geschehen uniek. Een appel, schilderij of verloofde valt van (of onder) tafel. Jij als betrokkene bent op dát moment op dié plaats. Geen gebeurtenis is gelijk aan een andere, alleen al omdat plaats en tijdstip verschillen.
In de fysica echter leren we van iedere unieke gebeurtenis bepaalde aspecten – de kwantificeerbare- te abstraheren. Taalfilosoof Wittgenstein zou misschien stellen dat er van eentaalspel als ‘zoek de overeenkomsten’ sprake is. Dan praten we ineens niet meer over unieke, individuele zaken maar over bepaalde aspecten die voor alle voorwerpen gelden. Zo zal ieder voorwerp een meetbaar volume en gewicht hebben en als je al rubricerend en generaliserend dus tijdstip en plaats verwijdert, ontdek je dat ‘alle voorwerpen’ met dezelfde versnelling vallen of dat ‘alle voorwerpen ‘opwaartse kracht ondervinden, enzovoort. Naar behoefte kan dit met ieder voorwerp op iedere plaats en tijd worden herhaald; via inductie wordt een wetmatigheid opgesteld met voorspellende werking. Ziehier de succesvolle wetenschappelijke methodologie die ons universeel geldige natuurwetten oplevert. Wij zijn eraan gewend geraakt alleen de generieke aspecten van gebeurtenissen te beschouwen en uitspraken daarover leveren (on)waarheid op.
Maar bij het beschouwen van een kunstwerk kan het voorkomen dat we hulpeloos overrompeld of ontregeld raken. Ikzelf heb dat heel sterk met muziek. Noch het object van onze fascinatie noch wijzelf zijn daarna meer hetzelfde. Beide zijn veranderd in het spel waarin we gevangen raakten. De filosoof Gadamer zegt dat de horizon – de context – waarin het kunstwerk optreedt en onze eigen horizon – onze biografie tot dusver – versmelten. De gewonnen betekenis werpt iets in het bestaan dat er eerst niet was.
** De komende twee maanden publiceert het RaDa op dinsdag een reeks korte essays, waarin gastfilosoof Onwijsgeer zijn licht laat schijnen over aspecten van kunst, wetenschap en wijsbegeerte die hem bezighouden. Op woensdag neemt de vaste redactie het weer over en keren wij terug naar de waan van de dag.
Zo gelezen is kunst maken toch een stuk eenvoudiger dan kunst beleven.
Waar de wetenschappelijke natuurwetten tekort schieten….
Een gedicht van Babette Deutsch:
Natural Law
If you press a stone with your finger,
Sir Isaac Newton observed,
The finger is also
Pressed by the stone.
But can a woman, pressed by memory’s finger,
In the deep night, alone,
Of her softness move
The airy thing
That presses upon her
With the whole weight of love? This
Sir Isaac said nothing of.
Kijk…dat zijn teksten, daar hebben we wat aan! Maar…zal ik ooit nog mijzelf terugvinden?
De kunst doet ons een waarheid ervaren die inderdaad niet algemeen is zoals die van de natuurwetenschappen, maar individueel. Dat wil niet zeggen dat algemene inzichten niet aan de orde zijn. Maar, zo zegt Gadamer, in de kunst is het algemene aanwezig in en als het concrete.