Ik had het niet zelf gekocht, maar Wij zijn ons brein belandde min of meer toevallig hier in huis en ik las er een middagje in, nadat ik eerst de sticker met ‘NS-Publieksprijs’ had losgepulkt. Mijn soort brein heeft daar last van, als de vingers tijdens het lezen zo’n plakkertje signaleren.
Swaabs boek begint mooi, met onder meer een hoofdstukje over ‘het subtiele samenspel tussen moeder en kind tijdens de baring’ en de rol van oxytocine en andere hormonen daarbij. Er verschenen plaatjes voor mijn geestesoog van mijn moeder voldaan met mijzelf op schoot: goed teamwerk, klus geklaard met zijn tweeën!
Zo vlotjes gaat het niet altijd; Dick Swaab heeft nog 400 badzijden te gaan: ‘Wij leven helaas in een wereld waarin 300 miljoen kinderen een ernstig en permanent gestoorde hersenontwikkeling hebben door gebrek aan voedsel. Dit leidt niet alleen tot permanent verminderde verstandelijke vermogens, maar ook tot een verhoogde kans op schizofrenie, depressie en asociaal gedrag.‘
En behalve honger dreigen er nog allerlei andere verstoringen van de intra-uterinaire processen. Op prudente toon doorloopt Swaab zijn gevarenlijst: alcohol, nicotine, geneesmiddelen, drugs, jodiumtekort. En bij elke afwijking priemt hij met zijn aanwijsstok naar het desbetreffende rampgebied: als het de hypothalamus niet is, is het de amygdala wel, de hippocampus of de temporaalkwab.
Aanvankelijk niks aan de hand. Ik las stevig door. Belangwekkende onderwerpen, boeiende materie, een schrijver die strooit met anekdotes en zijn vak verstaat. En toen…
Ik had een CD op staan, L’arte del violino in Italia, muziek geschreven tussen 1650 en 1750. En terwijl Swaab systematisch, op zijn neutrale, zelfverzekerde toon de seksuele differentiatie van de hersenen in de baarmoeder doornam en onverstoorbaar afstevende op de puberteitshormonen, voelde ik het gebeuren. Mijn brein haakte af. Het was er klaar mee. Zet die muziek harder, zei mijn brein, en doe dat deterministische boek dicht. Ik kon niet anders dan gehoorzamen. Melatonine, serotonine en cortisol verloren het van Bononcini, Guerrieri en Merula. Ik stelde me met bewondering voor hoe die (in het rumoer en gekrioel van hun eigen tijd, tussen opgeschoten jeugd, gekken, mismaakten en misdeelden) hun serene muziek componeerden, hoe vioolbouwers destijds met eindeloos geduld dat prachtige instrument vervolmaakten. En ik dacht aan de arme, ploeterende mensheid die er duizenden jaren het beste van had gemaakt zonder MRI- en PET-scans. De 21e eeuw, Swaabs 21e eeuw althans, kwam me ineens steriel en reductionistisch voor.
Nou, dit is mij nou eens uit het hart gegrepen! Persoonlijk vind ik het merkwaardig als iemand zegt dat alles uit het brein voortkomt, hoe geleerd hij ook moge zijn. Ik ben trouwens een boek aan het lezen (van Alva Noë) dat als ondertitel heeft: “waarom wij niet ons brein zijn”.
Ik had het zelf willen schrijven, deze recensie, niet het boek; hoewel ook dat door zijn bandjir aan informatie, trivia zo u wilt, een snaar bij me raakte. Ik wilde het laten concerteren met de werken van Dalrymple, die in het brein, de hersenpan, de bovenkamer geen excuus wil zoeken, laat staan zien. ‘De lat erover’ en ‘weg met dat sentimentele gekeutel’ is de remedie van deze bitse Brit. En brein, brein, brein, wat een raar woord, wat een discutabel begrip is dat. ‘Wij zijn onze hypothalamus’ of ‘Zij zijn hun brein, of gebrek daaraan’, ook best, maar ‘wij (welke wij?) zijn ons (?) brein…?’