Geschreven voor Straatjournaal jan. 2016
Ik zit met gegroefde voortanden van vijf of meer eeuwen oud in mijn hoofd. Ze werden opgegraven in de historische binnenstad van Haarlem, bij het Donkere Begijnhof (onze keurige Rosse Buurt), toen daar ondergrondse vuilniscontainers werden geplaatst.
Als ergens een straat ligt opgebroken, mogen archeologen altijd even aan hun gerief komen; en in 2012 deden ze een opmerkelijke vondst. Er was op die plek een kerkhof geweest en bij de opgravingen werden stoffelijke resten van tenminste 84 individuen opgegraven, voor het merendeel vrouwen. Er werd tamelijk uitvoerig over bericht in het HD en andere media, tussen de hectiek van alledag door (slippende pizzakoeriers, struikelende wethouders en de westerse beschaving die op instorten staat). In oktober bekroonden stadsarcheoloog Anja van Zalinge en haar collega Constance van der Linde hun werk met een onderhoudend en tevens (ahum…) diepgravend boekje over de gevonden skeletten. Tot op het bot heet het. Het knappe is, hun grondige analyses van de knekelresten bij het begijnhof brachten mij dichterbij mijn stadgenoten van weleer dan veel sappige anekdotes en smeuïge verhalen uit de geschiedenisboeken.
Over de etymologie van het woord ‘begijn’ bestaan uiteenlopende theorieën, allemaal omstreden. Hoe dan ook, begijnen waren alleenstaande vrouwen in een woongemeenschap – geen kloosterorde, maar ze moesten zich wel onderwerpen aan strakke leefregels. IJdeltuiterij was uit den boze en buitenshuis werden ze geacht een ‘falie’ (= sluierdoek) te dragen. Bij de bouw van de nabijgelegen Toneelschuur werd destijds in een beerput een vlecht van 94 cm gevonden. De veronderstelling is dat die werd afgeknipt toen een vrouw of meisje toetrad tot de commune – geen klein offer.
Het boek geeft een tijdsbeeld en gaat daarnaast in op de onderzoekstechnieken. Zo bevatten gebitten een schat aan informatie – zowel over jeugdziektes en voedingsdeficiënties, die bij kinderen de aanmaak van tandglazuur opschorten, als over mondhygiëne: veel tanden sneefden voortijdig (ante mortem, in vakjargon). Mummelmondjes alom! Nog iets: de hoeveelheid strontium in de eerste kies, de molaar, wijst uit in wat voor gebied iemand opgroeide. Door die hoeveelheid te vergelijken met de tweede en derde kies (die pas doorkomen rond het 12e en 20ste levensjaar) kan worden vastgesteld of iemand een geboren en getogen Haarlemmer was of een migrant/gelukzoeker. Zo staat er in dit boek veel wetenswaardigs.
Mij frappeerden vooral drie gebitten met vreemde (atypische) groeven in de voortanden. Er wordt aangenomen dat het een soort beroepsafwijking was; naaisters klemden tijdens het werk veelvuldig spelden tussen hun tanden om even hun handen vrij te hebben. Op de een of andere manier ontroerde dat idee mij.
Drie ootmoedige, godsvruchtige vrouwen die nijver zoompjes biesden, geduldig kraagjes lostornden of kousen maasden. Dag in, dag uit, tot hun tanden van lieverlee een kartelrandje kregen, waarin die spelden steeds dieper verdwenen. Ja, zo ging dat in vroeger tijden, mijmerde ik, toen het leven nog eenvoudig was en mensen zich zonder morren schikten in hun lot. Niks keuzestress, zorgproblematiek, terreurdreiging, netwerkstoring, time-management, fileleed, hypotheekschuld, info-overload… Als er toevallig een tijdmachine had klaargestaan voor vertrek, zou ik klakkeloos een enkeltje vijftiende eeuw hebben genomen.
Gatver, wat een beschamende oprisping van zelfbeklag en sentimentaliteit!
Ik wist heus wel beter. Neem alleen het hoofdstuk over gewrichtsafwijkingen en -slijtage. Ettelijke skeletten vertoonden bot-op-bot polijsting (eburnatie), veroorzaakt door eenzijdig, zwaar lichamelijk werk. Slopend werk, letterlijk. En mocht ik desondanks nog twijfelen, vorige week brak (ante mortem, dat gelukkig wel) een van mijn voortanden finaal af. Eén dag zag ik eruit als een landloper. Toen werd het euvel binnen 20 minuten gefikst met een wortelkanaalstift (€18,43) en een meervlaksvulling composiet (€82,24). Ik kon weer breeduit grijnzen. Leve de eenentwintigste eeuw!